یكی از انتقادهایی كه در میان انبوه نقدهای موجود در صنعت خودرو وجود دارد، «پایین بودن میزان بهرهوری» است.
بیان گاه‌وبی‌گاه این موضوع كه «صنعت خودرو از بهرهوری پایینی برخوردار است» بدون اشاره به تعاریف اقتصادی این شاخص و همچنین شرایط حاكم بر صنعت خودرو كشور، این سوال را ایجاد می‌كند كه آیا چنین انتقادی به خودروسازان رواست؟ موضوع پایین بودن بهرهوری تولید خصوصا پس از اعمال فرمول شورای رقابت، باعث شد تا بحث بهرهوری در صنعت خودرو بار دیگر داغ شود. بر همین اساس بسیاری از كارشناسان افزایش قیمت محصولات خودروسازان را به دلیل پایین بودن بهرهوری در این صنعت، اقدامی نادرست ارزیابی می‌كنند و عقیده دارند افزایش قیمت در چنین صنعتی باعث كاهش بیش‌ازپیش بهرهوری می‌شود. بر این اساس در تعریفی ساده از بهرهوری می‌توان گفت «بهرهوری نسبت بازدهی به نهاده‌ها است به این معنا كه با مقدار معینی از سرمایه و نیروی كار می‌توان چقدر كالا تولید كرد.» از نگاه اقتصاددانان اگر با نسبت كمتری از سرمایه و نیروی كار بتوان محصول بیشتری به دست آورد، به این معناست كه در یك بنگاه تولیدی بهرهوری بالا رفته است. اما آیا در صنعت خودرو چنین اتفاقی در جریان است؟ اصولا بالا یا پایین بودن بهرهوری در صنعتی مانند خودرو چگونه قابل بررسی است و اگر بهرهوری در صنعت خودرو پایین است، علت آن را در كجا باید جست‌وجو كرد؟
برای رسیدن به میزان بهرهوری خودروسازان یكی از روش‌ها، تقسیم تیراژ تولید در هر سال بر تعداد كاركنان است. بر همین اساس برای داشتن یك بررسی اجمالی از میزان بهرهوری ایران‌خودرو به‌عنوان بزرگ‌ترین خودروساز كشور در سال 90 می‌توان این روش را به كار برد. در سال یاد شده كه خودروسازان بیشترین تیراژ تولید را به ثبت رساندند، با در نظر گرفتن تعداد كل كاركنان ایران‌خودرو كه چیزی حدود 54 هزار نفر است و همچنین تولید 770 هزار دستگاهی این شركت در این سال می‌توان به این نتیجه رسید كه هر كارمند در ایران‌خودرو در سال 90 تعداد 14 دستگاه خودرو تولید كرده است. اما با در نظر گرفتن تیراژ تولید این خودروساز در سال بعد از آن، كه تولید به دلیل مسائلی نظیر تحریم‌ها و همچنین كمبود منابع مالی خودروسازان با افتی نزدیك به 50 درصدی همراه شد، می‌توان به این نتیجه رسید كه هر كارمند در ایران‌خودرو نزدیك به 7 عدد خودرو در سال 91 به تولید رسانده است. در سایپا نیز شرایط به همین شكل است. این شركت در سال 90 كه سال طلایی خودروسازان بود، با 48 هزار كارمند توانست تیراژی 800 هزار دستگاهی داشته باشد. در واقع در شركت سایپا در سال مذكور، هر كارمند كمی بیشتر از 16 خودرو به تولید رسانده است در حالی كه این عدد در سال بعد از آن به تولید نزدیك به 5 دستگاه در سال توسط هر كارمند رسید. با توجه به ارقام یاد شده، واضح است كه بهرهوری در صنعت خودرو با افت شدیدی طی دست‌كم دو سال گذشته همراه بوده است، روندی كه البته با ورود به سال 93 در حال اصلاح است.
در همین زمینه احمد نعمت‌بخش، دبیر انجمن خودروسازان با اشاره به رشد بیش از 70 درصدی خودروسازان در سه ماه ابتدایی امسال، عقیده دارد خودروسازان به خوبی توانسته‌اند بهرهوری تولید را افزایش داده و نسبت به سال‌های قبل با بهبود همراه كنند. اما با توجه به وجود راهكارهای علمی مختلفی كه در دنیا برای افزایش بهرهوری وجود دارد، چرا خودروسازان نتوانستند برای جلوگیری از چنین افتی در بهرهوری، اقدامی انجام دهند؟
خودروسازان در پاسخ به این سوال، به حفظ اجباری كارمندان از سوی دولت با وجود افت شدید تولید اشاره می‌كنند. آنها در حالی به حفظ اجباری كاركنان در شركت‌های خود اشاره می‌كنند كه در كنار آن، به انبوهی از شرکت‌های اقماری (در ایران‌خودرو حدود ۱۵۰ و در سایپا حدود۹۰ شرکت) اشاره‌ای نمی‌كنند. بر اساس نتایج به دست آمده از تحقیق و تفحص مجلس، این شركت‌ها در داخل و خارج از كشور با مدیریت‌های ماتریسی، تو در تو، پیچیده و فاقد کارآمدی لازم یا غیر فعال هستند و تبدیل به محلی برای جذب منابع انسانی و و انجام معاملات خاص شده‌اند. چنین شركت‌هایی در حالی توسط خودروسازان گسترش داده شده‌اند كه این‌گونه عملکرد‌ها قطعا هزینه‌های سربار فراوانی برای خودروسازان به همراه داشته است.
گم شدن بهرهوری در میان نرخ تورم
اما یك مدیر ارشد در صنعت خودرو در رابطه با میزان بهرهوری این صنعت به خبرنگار «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: بهرهوری به معنای شرایط تولید است و تنها به ارزان تمام شدن محصول بازنمی‌گردد، زیرا ممكن است در برخی محصولات مواد اولیه‌ای كه مورد استفاده قرار می‌گیرد باعث گران تمام شدن قیمت محصول شود. این مدیر ارشد در ادامه می‌گوید: صنعت خودرو در سال‌های 89 و 90 از نظر بهرهوری چه در مقایسه با خود و چه در مقایسه با سایر صنایع هم‌سطح در وضعیت خوبی قرار داشت، اما بعد از این سال‌ها تولیدات خودروسازان در حالی به نصف رسید كه هیچ کارگر یا کارمندی توسط خودروسازان اخراج نشد، بنابراین در چنین شرایطی طبیعی است كه بهرهوری نیز كاهش پیدا می‌كند.
حال با توجه به شرایطی كه بر صنعت خودروی كشور حاكم است (شرایطی نظیر بالا بودن تعداد كاركنان و پایین بودن تكنولوژی تولید) آیا می‌توان تنها با تكیه بر افزایش قیمت، رشد بهرهوری به معنای تولید خودرو با سرعتی بالا نسبت به تعداد كاركنان را به دست آورد؟ چنین سوالی از آنجا مطرح می‌شود كه از نگاه مردم و منتقدان، خودروسازان به جای انجام هر كاری برای بهبود بهرهوری در تولید خودرو، راهكار افزایش قیمت را انتخاب می‌كنند. دبیرانجمن قطعه‌سازان در پاسخ به سوالی كه مطرح شد، به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: خودروسازان به خوبی با سیستم‌های بهرهوری كه منجر به كاهش هزینه‌ها می‌شود آشنا هستند لذا قطعه‌سازان و خودروسازان برنامه‌های مدونی برای بهبود بهرهوری و كاهش اتلاف هزینه و انرژی برای بنگاه‌های خود دارند. ساسان قربانی در ادامه با اشاره به اینكه با توجه به برنامه‌ریزی‌های موجود در صنعت خودرو، زنجیره خودروسازی هرساله با درصدی بهبود بهرهوری همراه است، می‌گوید: هرچند بهرهوری و بهبود مستمر در دستور كار است اما در حالی‌كه میزان بهرهوری خودروسازان 2 تا 3 درصد در سال است و قطعه‌سازان نیز در سال به صورت میانگین تا 5 درصد بهبود بهرهوری دارند، این میزان بهرهوری نمی‌تواند پاسخگوی تورم 30 یا 40 درصدی سالانه باشد بنابراین بهبود بهرهوری خودروسازان در این میان گم می‌شود و اصلا دیده نمی‌شود. اما در نهایت با توجه به مشكلات موجود در صنعت خودروی كشورمان، سوال اصلی همچنان بر جای خود باقی است، اینكه آیا می‌توان با تكیه بر افزایش قیمت، بر پایین بودن بهرهوری صنعت خودرو غلبه كرد؟
به عقیده یكی از مدیران صنعت خودرو، زمانی كه قیمت‌ها افزایش می‌یابند، سودآوری شركت‌های خودروساز نیز بیشتر می‌شود به این ترتیب آنها می‌توانند با تكیه بر افزایش قیمت‌های رخ داده، برای سرمایه‌گذاری‌های جدید اقدام كنند، توسعه محصول و در نهایت بهبود بهرهوری داشته باشند. این عقیده در حالی از سوی این مدیر وجود دارد كه بسیاری از مشتریان صنعت خودرو، با گذشت سال‌ها از فعالیت خودروسازان، انتظار رشد و بهرهوری بیشتری از صنعت خودرو دارند. به این ترتیب با توجه به افزایش هرساله قیمت خودرو، رشد تورم و ثبات درآمد عموم مردم نسبت به نرخ تورم، مشتریان توقع دارند خودروسازان با بهبود بیش‌ازپیش بهرهوری كه می‌تواند به معنای تولید خودرو با هزینه‌های كمتر و سرعتی بالاتر باشد، خودروهایی ارزان‌تر را در تعدادی بیشتر به دست مشتریانی برسانند كه تصور می‌كنند با افزایش قیمت‌های رخ داده شانسی برای خرید خودرو ندارند.