بعد از توافق هستهای بسیاری از نمایندگان شرکتهای خودروساز دنیا، با حضور در هیاتهای اقتصادی کشورهای متبوع خود، بهنوعی علاقهمند به ورود در صنعت خودرو ایران بودند حال آنکه به رغم لغو تحریمها و شرایط مهیا در پساتحریم، صنعت خودرو کشورمان به جز فرانسویها هنوز پیشنهاد قابل قبولی در این زمینه دریافت نکرده است.
بعد از امضای توافق هستهای، بازار خودرو ایران بیش از پیش برای سرمایهگذاران خارجی جذابیت پیدا کرد.بنابراین یکی از مباحث اصلی بسیاری از هیاتهای تجاری و بازرگانی ورود به بازار خودرو کشورمان بود. همین موضوع موجب شد، پیشبینیهای بسیار خوبی در خصوص جذب سرمایهگذاری خارجی در صنعت خودرو ایران صورت بگیرد. با تشدید رفت و آمد خودروسازان خارجی حتی وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز پیش دستی کرد و شرط و شروط بسیاری را برای همکاری خودروسازان خارجی با ایرانیها در نظر گرفت. با این وجود، با اجرای برجام در بهمنماه سال گذشته تنها یک قرارداد خودرویی به امضا رسید که آن امضای قرارداد پژو و ایران خودرو بود. پس از این قرارداد هرچند بهواسطه لغو تحریمها برخی از شرکتها از جمله بنز و سیتروئن، تفاهمنامههای خود را با شرکایشان به امضا رساندند اما تاکنون خبری از امضای قرارداد جدید نیست.
این در حالی است که کارشناسان همچنان ویژگیهای بازار خودرو برای حضور خودروسازان خارجی را بسیار مطلوب توصیف میکنند؛ بنابراین بهنظر میرسد که با وجود مطلوبيتهاي بسیاری که بازار خودرو ایران از حیث گردش مالی بالا، نیروی کار ارزان، انرژی ارزان، موقعیت جغرافیایی مطلوب براي سرمايهگذاري خارجي دارد اما دلایل حضور نیافتن سرمایهگذاران خارجی در این بخش باید عارضهيابي شود. بسیاری از کارشناسان عامل اساسی در خصوص عدم تحقق پیشبینیهای صورت گرفته در این زمینه را در سه دسته بررسی کردهاند. اولین عامل اینکه خودروسازی ایران برنامه مشخص و مدونی برای مذاکرات خود در نظر نگرفته است و مدل مدونی نیز برای نوع همکاریهای ندارد؛ همین موضوع موجب میشود در مذاکرات صورت گرفته برای همکاریها نتیجه خوبی حاصل نشود. عامل دیگر اینکه فضای کسبوکار در اقتصاد کشور بهگونهای نیست که بتواند سرمایهگذار خارجی را برای ورود مطمئن کند. بنابراین نگرانیهای صورت گرفته در خصوص ریسک سرمایهگذاری در بازار ایران عدم تمایل نسبت به ورود آنها را ایجاد کرده است. عامل سوم اما به گفته کارشناسان، شرایط انتظاری است که در مذاکرات و امضای قراردادها وجود دارد. بنابراین این موضوع ارتباط اساسی با شرایط سیاسی ایران و کشورهایی که به امضای توافق هستهای با ایران پرداختند نیز دارد.
نبود الگوی مشخص
بنا به گفته کارشناسان اولین عامل موثر در جذب سرمایهگذاری خارجی دارا بودن الگوی مشخص براساس شرایط سیاسی و اقتصادی یک کشور است. به طوری که کشورهای مختلف امروزه برای جذب سرمایه، تمهیدات بسیاری را در نظر میگیرند. بسیاری از شرکتهای معتبر جهانی براساس مطالعات اقتصادی جامع و بسترسازیهای لازم شرایط برای ورود خود به یک کشور جدید را مهیا میکنند. از منظر دیگر نیز میتوان به این موضوع نگاه کرد، بهطوریکه خودرو یکی از صنایع اثرگذار در اقتصاد کشورهاست؛ بنابراین دولتها، سیاستگذاریهای مشخصی را به منظور جذب سرمایه خارجی در آن صورت میدهند که یکی از موضوعات مهم در این زمینه دارا بودن مدلهای مشخص برای آینده همکاریهاست. با وجود آنکه وزارت صنعت شرط و شروط بسیاری را برای ورود خودروسازان معتبر جهانی در نظر گرفته است اما بهنظر میرسد که مدلهای مشخصی را برای مذاکرات و نوع همکاریها در نظر نگرفته است. بنابراین آنگونه که باید نتوانستهایم به جذب سرمایه خارجی در این بخش بپردازیم؛ زیرا بر یک مدل تکیه داریم.
در همین زمینه حسن کریمی سنجری، کارشناس صنعت خودرو در گفتوگو با «دنیای اقتصاد» با اشاره به اینکه تجربه ائتلافها در خودروسازي دنيا نشاندهنده آن است كه روش مشخص و ثابتي براي ايجاد يك مشاركت پايدار حقوقي در صنعت خودرو وجود ندارد، میگوید: با این حال شرايط اقتصادي و از آن مهمتر چارچوب تفكر سياسي و حقوقي هر كشور است كه تعيين ميكند يك سرمايهگذار خارجي با چه ميزان حق مالكيت و چه سطحي از سرمايه به آن كشور راه پيدا كند.
وی معتقد است، مساله اساسی آن است که تاکنون الگوی لازم الاجرایی كه بهطور دقيق مشخصكننده کلیات و مقررات حاکم بر قراردادهای سرمایهگذاری باشد پدیدار نشده و اين مذاكره است كه سرنوشت يك قرارداد مابين سرمایهگذاران و کشورهای میزبان را تعيين ميكند.
کریمی سنجری معتقد است که الگوهاي موفقي در صنعت خودرو دنيا تاكنون اتفاق افتاده نيز برگرفته از وابستگي و البته نزديكي حقوقي و سياسي دو كشور ميزبان و سرمايهگذار و البته نزديكي سبكهاي مديريتي دوطرف بوده است. بهعنوان مثال ائتلاف شركت آمريكايي كرايسلر و دايملر آلمان به رغم عمق سرمايهگذاري دو طرفه بهدليل ناسازگاريهاي مديريتي خيلي دوام نياورد در حاليكه همين شركت آمريكايي تا به امروز در ائتلاف ديگري كه با گروه ايتاليايي فيات انجام داده موفق عمل کرده است.
در این میان اما برخی معتقدند که وزارت صنعت در الگوی مدنظر خود برای جذب خودروسازان خارجی باید شرایط را بهگونهای فراهم کند که هر دو بخش دولتی و خصوصی از این موضوع منتفع شوند، زیرا بسیاری از خودروسازان جهانی تمایلی به همکاری با بدنه دولتی صنعت خودرو ایران ندارند. هر چند این موضوع میتواند برای برخی از آنها حاشیه امن ایجاد کند، اما بسیاری از خودروسازان خارجی تمایل دارند که خودشان در بازار ایران سرمایهگذاری کنند یا در همکاری با بخش خصوصی ورود خود را به بازار رقم بزنند. در همین زمینه بیوک علیمرادلو، مشاور وزیر صنعت، معدن و تجارت در گفتوگو با «دنیای اقتصاد» میگوید: یکی از مسائل اساسی اثرگذار در این زمینه، مدیریت دولتی حاکم بر صنعت خودرو ایران است. بسیاری از خودروسازان خارجی علاقهای به همکاری با بخش دولتی ندارند این در حالی است که خودروسازی ایران به صورت نیمهدولتی اداره میشود.
وی با اشاره به اینکه برای جذب سرمایهگذارخارجی در خودروسازی باید مدل مشخصی را نظر بگیریم، میگوید: در این میان باید بخش خصوصی نیز آمادگی همکاری با خودروسازان معتبر را در خود ایجاد کند؛ زیرا بسیاری از خودروسازان تمایل به همکاری با این بخش را دارند اما شرایط لازم در خصوص آن وجود ندارد.فربد زاوه، کارشناس خودرو نیز معتقد است وزارت صنعت یک شرایط مشخص را برای خودروسازان خارجی در نظر گرفته است و آن همکاری با دو خودروساز بزرگ داخلی است. همین موضوع موجب میشود، خودروساز خارجی برای ورود به بازار ایران دچار شک و تردید شود.
وی تاکید دارد، هنگامی که همه شرایط بهگونهای تنظیم شده که دو خودروساز داخلی بتوانند بیشترین بهره را از بازار ببرند؛ بنابراین خودروساز خارجی تمایلی برای رقابت در یک بازار انحصاری ندارد.
بالا بودن ریسک سرمایهگذاری
اگرچه کارشناسان برنامه محور و هدفدار بودن براساس الگوهای مشخص در مذاکرات را عامل مهمی در جذب سرمایه خارجی میدانند، اما آنها به عامل کلانتری نیز اشاره دارند و آن فضای حاکم بر اقتصاد کشور است. به اعتقاد کارشناسان فضای اقتصادی کشور در شرایط کنونی به شکلی نیست که مورد توجه سرمایهگذار خارجی باشد. هر چند لغو تحریمها موجب شده که فضای مساعدتری ایجاد شود، اما تغییر وضعیت به اندازهای نیست که مطلوب سرمایهگذار خارجی باشد. در این میان کارشناسان به بالا بودن ریسک سرمایهگذاری در صنعت خودرو اشاره میکنند و اینکه نوسانات موجود در اقتصاد کشور از یکسو و نامساعد بودن فضای کسبوکار موجب میشود که سرمایهگذار خارجی تمایلش برای ورود کاهش یابد. در این زمینه برخی از کارشناسان به رتبه ریسک سرمایهگذاری در ایران اشاره میکنند و اینکه هر چند این رتبه از هفتم در دوران تحریمها به ششم کاهش یافته و نشان از بهتر بودن وضعیت دارد، اما این رتبه باید بازهم کاهش پیدا کند تا اثر نهایی خود را بگذارد. در همین زمینه، بهاره عریانی، پژوهشگر صنعت خودرو در گفتوگو با «دنیای اقتصاد» میگوید: نااطمینانیهای سیاسی و اقتصادی موجب شده برخی از خودروسازان خارجی با احتیاط بیشتری برای ورود به بازار خودروی ایرا ن گام بردارند. وی معتقد است، یکی از اولین موضوعات مدنظر برای خودروساز خارجی بازگشت سرمایه است بنابراین هر چه ریسک سرمایه در ایران پایینتر باشد شاهد حضور خودروسازان معتبرتری خواهیم بود. کریمی سنجری نیز تاکید میکند: نامساعد بودن فضاي كسب و کار به قوانين دست و پاگير و در عين حال متزلزل برميگردد كه باید براي آن چارهاي انديشيده شود.
شرایط انتظاری
هر چند به زعم کارشناسان بحث نداشتن الگو و نامساعد بودن فضای کسب وکار از دلايل مهم عدم رغبت خودروسازان بزرگ دنيا به سرمايهگذاري در ايران است، اما برخی از کارشناسان معتقدند با گذشت حدود 6 ماه از اجرایی شدن برجام انتظار زیادی از حضور خودروسازان خارجی شکل گرفته است. خودروسازان معتبر جهانی برای ورود به یک بازار جدید مطالعات بسیاری را صورت میدهند. در این میان اما موضوعات مختلف را بررسی میکنندکه قطعا زمانبر است. برای سرمایهگذار خارجی تنها ورود به یک بازار خوب مهم نیست؛ بلکه نوع سیاستهای جهانی در خصوص یک کشور، شرایط و نحوه قوانین و... نیز دارای اهمیت اساسی است. بنابراین باید توجه داشت که مدت زمان زیادی از برجام نگذشته است و در این بین برخی از کشورها در خصوص حل مسائل بانکی بدعهدی کردهاند این موضوع بر تمایل سرمایهگذار خارجی اثر مستقیم گذاشته است.
در همین زمینه، بیوک علیمرادلو با بیان اینکه سرمایهگذار خارجی بعد از بررسی وارد مذاکره میشود، میگوید: هر مذاکره خودرویی از زمان آغاز تا رسیدن به تفاهم نامه نزدیک به یکسال و نیم زمان میبرد بنابراین اندازه انتظارات باید با واقعیتها برابر باشد. در حال حاضر انتظارات بیش از واقعیتهایی است که در فضای اقتصادی و سیاسی کشور وجود دارد. وی معتقد است، هر چند تحریمها علیه کشورمان در بهمنماه لغو شد اما هنوز مشکلاتی وجود دارد که یکی از آنها عدم همکاری بانکهای طراز اول جهانی با کشور ما است. خودروساز خارجی مجموع این عوامل را بررسی میکند و مشارکت خود را عملیاتی میکند. وی تاکید دارد که حضور خودروسازان بزرگ جهانی به ایران یک شبه اتفاق نمیافتد. فربد زاوه نیز به اثر فضا و محیط بینالمللی به منظور حضور خارجیها در صنعت خودرو ایران اشاره دارد و معتقد است که برخی از خودروسازان خارجی زمان ورود خود به بازار ایران را در سال 2018 برنامهریزی کردهاند. زاوه دلیل این موضوع را برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکا از یکسو و انتخابات ریاست جمهوری ایران در سال آینده میداند و عنوان میکند: در هر صورت تغییر دولتها اثر جدی در بسیاری از سیاستها دارد و همین موضوع موجب شده برخی از خودروسازان خارجی در حال حاضر دست نگه دارند.